Cách thị xã Kon Tum 17 km về phía bắc theo Quốc lộ 14, có
một địa danh mà trong chúng ta hẳn nhiều người biết đến, đó là Dốc Đầu Lâu. Dốc
Đầu Lâu là tên gọi dân gian mới có từ sau ngày xảy ra chiến sự tháng 4 năm 1972
giữa quân cách mạng và quân địch. Người Bah Nar Ở vùng này gọi địa danh đó là
Kon Loong Phă, có nghĩa là dốc có nhiều cây Trắc và Điểm cao 601 là thuật ngữ
quân sự gọi cứ điểm quân sự của địch trên đồi K’Rang Loong Phă.
Cho đến đầu năm 1972, điểm cao vẫn là một chốt điểm quân sự quan trọng của
địch, gồm có trận địa pháo binh và xe tăng được bố trí trên hai mỏm đồi hình
yên ngựa. Phía Bắc có đồn Bảo an Hà Mòn do tiểu đoàn Bảo an số 23 đóng giữ có
xe thiết giáp tăng cường. Phía có Sở chỉ huy Lữ đoàn dù 3, trận địa pháo lớn,
xe tăng, xe bọc thép chốt giữ. Ngoài ra còn có các trận địa pháo, đồn Bảo an
của địch ở Kon Trang Klả; Bãi ủi; Bắc thị xã Kon Tum...Với vị trí chiến lược quân sự quan trọng, chiếm được điểm cao 601 là khống chế được phần lớn thị xã Kon Tum cũng nh toàn bộ vùng Đăk Tô - Tân Cảnh. Chiếm được Điểm cao 601 là làm chủ được hoàn toàn con đường chiến lược 14, đoạn phía bắc Tây Nguyên.
Nhận rõ được tầm quan . trọng của Điểm cao 601, ta quyết tâm đánh chiếm, về phía địch chúng cũng bằng mọi cách cố thủ. Trong hai ngày mồng 10 và 11 tháng 4 năm l972, với tinh thần quyết chiến, quyết thắng, ta đã thắng lớn tại Điểm cao 601. Kết quả thu được: Diệt gọn 2 chi đội thiết giáp địch, một đoàn xe hàng, phá hủy 28 xe (có 14 xe tăng, xe thiết giáp M113 và 14 xe vận tải), phá hủy 72 tấn hàng quân trang, quân dụng, diệt gọn một trung đội bảo an, đánh thiệt hại nặng 2 đại đội dù, đánh thiết hại sở chỉ huy lữ đoàn dù 23, trận địa súng cối, diệt hàng trăm tên địch, bắn rơi 2 máy bay, phá hủy 2 khẩu cối 106,7 mm, thu hơn 15 súng các loại, ta cắt đứt hoàn toàn đường 14. Cùng với bộ đội địa phương và dân quân du kích, đây là trận đánh cắt giao thông có hiệu suất cao của Trung đoàn 28 trong chiến dịch Xuân - Hè 1972 ở Tây Nguyên.
Kể từ sau ngày ký Hiệp định Pa ri (từ đầu năm 1973 đến 1975), khu vực Điểm cao 601, Dốc K’Rang Loong Phă (Dốc Đầu lâu) và toàn bộ khu vực Đăk La, Hà Mòn là vùng tranh chấp giữa ta và địch. Tại đây đã diễn ra nhiều cuộc đấu tranh chính trị gay gắt quyết liệt, có khi phải dùng cả vũ trang quân sự để giành từng tấc đất với địch: Với chủ trương đúng đắn của cấp trên cộng với trí thông minh mưu lược và lòng dũng cảm của quân và dân ta, mặc dù phải chịu nhiều gian khổ hy sinh, nhưng ta đã giữ vững được toàn bộ vùng giải phóng Đăk Tô - Tân Cảnh đến Diên Bình, Hà Mòn và kiểm soát được khu vực Đăk La góp phần giải phóng thị xã Kon Tum vào mùa xuân 1975.
Trong những năm qua, Bảo tàng tổng hợp Kon Tum đã lên danh mục di tích trên địa bàn toàn tỉnh, trong đó Điểm cao 601 là một điểm di tích lịch sử cách mạng được lãnh đạo tỉnh cũng như ngành Văn hóa rất quan tâm.Thời gian qua, Bảo tàng tỉnh đã tiến hành lập hồ sơ khoa học cho di tích lịch sử Điểm cao 601 để đề nghị xếp hạng. Mặc dù chậm trễ, nhưng đây là một việc làm thật sự có ý nghĩa. Đã hơn 30 năm sau sự kiện chiến thắng Điểm cao 601, do tác động của con người, do môi trường tự nhiên khắc nghiệt, di tích chỉ còn là dấu tích tuy vậy nó vẫn còn đầy sức thuyết phục.
Tại địa điểm trung tâm của di tích, khu vực bất khả xâm phạm được quy hoạch gần 30.000 m2 (tương đương 3 ha). Trong đó có hầm chỉ huy của địch; hầm chỉ huy của ta; giao thông hào; hàng chục hố bom và nhiều dấu tích khác... Đặc biệt, tại đỉnh Dốc Đầu lâu có một cái am thờ "Đồng sanh lạc quốc" và 4 ngôi mộ đá. Đồi K’Rang Loong Phă có một nhánh vơn ra phía đông, dáng thoai thoải nên con đường 14 vượt qua ở đoạn này. Theo như trong tải liệu chúng tôi đã được đọc cũng như lời kể của các nhân chứng lịch sử thì vị trí này là điểm giao tranh vô cùng ác liệt giữa ta và địch trong năm 1972, ngoài những thiệt hại về phương tiện chiến tranh , tại đây hàng trăm lính địch đã phải bỏ mạng.
Trên đình dốc, phía trái là khu lò gạch, phía phải có lưa thưa mấy căn nhà tạm cấp 4 của những người dân di cư tự do từ Thanh Hóa, Thái Nguyên và các tỉnh phía Bắc. Họ sống bằng nghề làm rẫy, ruộng, buôn bán như sửa xe đạp, xe máy....Nếu theo quy hoạch thì họ là những người đang sống trên vị trí của di tích.
Trở lại cái am thờ và 4 ngôi mộ đá, chúng tôi được biết rằng: Am do một người không rõ tên tuổi , trước đây thường lên đây nhặt phế liệu chiến tranh , nghe nói ông này trúng lớn vì nhặt được nhiều đồ trang sức và tiền đô-la của lính địch ông ta có vóc dáng lùn và thường đi chiếc hon đa 67 nên người dân ở đây gọi ông với biệt danh “ông hon đa 67”. vào một ngày cách đây trên 10 năm, ông ta cho xe chở gạch, cát xi măng lên cái am này và từ khi xây xong am đến nay, mọi người không ai còn gặp mặt ông ta nữa.....Cạnh am thờ là 4 ngôi mộ đá không phải mộ được xây bằng đá mà nó lược đắp kè bằng nhiều cục đã lớn nhỏ. Bà con ở đây kể rằng: Sau ngày giải phóng miền ( 1975), người dân qua lại đây nhiều hơn trước, cùng với thời gian thì nỗi sợ hãi cũng vơi đi. Lúc này những xác chết đã bị trôi giữa phần mềm, chỉ còn trơ lại đầu lâu và xương cốt. Những người qua đây, thương cảm tình đồng loại họ tự ý gom nhặt, đem lên đỉnh dốc chất thành từng đống rồi nhặt những cục đá xung quanh kè lại để khỏi bị mưa gió cuốn trôi, người không bắt gặp xương cốt thì họ cứ cắp theo vài cục đá, ngày qua ngày mộ đá cứ to dần và nghiễm nhiên đây trở thành “Gò Đống Đa” của Kon Tum.
Qua làm việc với các đông chí lãnh đạo UBND huyện Đăk Hà và các ngành chức năng chúng tôi được biết: Khi xếp hạng cấp quản lý, Điểm chao 601 đã nằm trong quỳ hoạch của huyện và của tỉnh về một vùn sinh thái văn hóa và phát triển kinh tế. Rất đỗi vui mừng bởi không phải đang nằm trên bàn giấy mà dự án trên đang biến thành hiện thực. Đập thủy lợi Cà Sâm tại thung lũng Loong Phă dự kiến giữa năm 2003 sẽ hoàn thành và đưa vào sử dụng. Người dân của hai xã Đăk La và Hà Mòn đang được Nhà nước cấp vốn để trồng cây nguyên liệu tại đồi K‘Rang Loong Phă và thực tế nhiều vạt đồi cây đã lên ngang tầm ngực. Điểm cao 601 đã được Bảo tàng tổng hợp tỉnh hoàn chỉnh hồ sơ khoa học, và đã được UBND tỉnh xếp hạng Di tích cấp tỉnh ngày 17/5/2003. Cũng tại đây nhiều hạng mục có tính khả thi khác đang bước vào giai đoạn chuẩn bị. . .
Chúng ta tin rằng, một ngày không xa đến với Điểm cao 601, ta sẽ được tắm mình vào thiên nhiên tươi mát. Đến với Điểm cao 601, ta được thăm lại chiến trường xưa, được ôn lại một thời vẻ vang hào hùng nhưng đầy hy sinh gian khổ của cha anh ta trong thời kỳ chiến tranh giữ nước. Đến với Điểm cao 601, chúng ta sẽ được tắm mình trong những làn điệu dân ca Bah Nar, được hòa quyện vào những nhịp chiêng ngân dài như tiếng suối, được.nghe giọng kể khan của các già làng, được nghe những bản trường ca tưởng chừng không bao giờ dứt
Nguồn:Kon Tum, những ngày tháng Tư lịch sử
http://www.touristvina.com/danh-lam-thang-canh-kon-tum/2611-di-tich-lch-s-cach-mng-im-cao-601.html
